Bolalarda suvsizlanish: oqibatlarini bartaraf etishdan ko‘ra, qanday qilib oldini olish kerak?
Suv gomeostazi (SG) har qanday organizmning hayoti uchun zaruriy shartdir. SG uchta yaxshi muvofiqlashtirilgan jarayon orqali qo‘llab-quvvatlanadi: tashqaridan suv kirishi, oshqozon-ichak traktida (OIT) yetarli darajada so‘rilishi va buyraklar orqali chiqarilishi. Suv va elektrolitlarning optimal muvozanatini saqlash ularning qabul qilish va chiqarilishini muvozanatlashtiradigan, ichki muhitning barqarorligini ta’minlaydigan murakkab, boshqariladigan fiziologik mexanizmlarning natijasidir. SG ning har qanday bosqichining buzilishi organlar va tizimlar o‘z funksiyalarini yetarli darajada bajara olmaydigan patologik jarayonning rivojlanishi bilan birga keladi. Shuning uchun turli patologik sharoitlarda suvsizlanishning oldini olish bo‘yicha optimal chora-tadbirlarni tanlash zamonaviy shifokor uchun zaruriy mahoratdir.
Degidratatsiya
Degidratatsiya (suvsizlanish) – suv-tuz almashinuvi va metabolizmining buzilishi bilan kechuvchi organizmdagi suvning kamayishi natijasida yuzaga keladigan patologik holat. Shuni ta’kidlash kerakki, izolyatsiyalangan suv yoki elektrolitlar muvozanati mavjud emas, chunki bu kasalliklardan birining paydo bo‘lishi boshqasining rivojlanishi uchun ishga tushiruvchi mexanizm hisoblanadi.
Suv yo‘qotilishi buyrakka obg‘liq yoki buyrakdan tashqari sabab bilan kelib chiqishi mumkin. Klinik amaliyotda suv yo‘qotish va elektrolitlar nisbatiga ko‘ra ko‘proq suvsizlanishning quyidagi turlari farqlanadi:
- suvsizlanishning gipertonik (suv tanqisligi) turi – surunkali buyrak yetishmovchiligi rivojlanishi bilan kechuvchi buyrakning shikastlanishi, o‘tkir buyrak yetishmovchiligi (poliurik bosqich), osmotik diuretiklarni haddan tashqari ko‘p qo‘llash, qandli va qandsiz diabet, nafas yo‘llari (giperventiliya sindromi) va teri (kuyishlar) orqali suv yo‘qotilishi, giperosmolyar eritmalar bilan noto‘g‘ri regidratsiya o‘tkazish, natriy tuzlarini ortiqcha iste’mol qilishda yuzaga keladi;
- qorin bo‘shlig‘i organlarida operatsiyadan keyin bemorlarda, shuningdek, surunkali diareya bilan og‘rigan odamlarda gipotonik (tuz yetishmasligi) suvsizlanish turi rivojlanishi mumkin;
- Suvsizlanishning izotonik turi ko‘pincha oshqozon-ichak trakti orqali suv yo‘qotish fonida (qusish, turli xil etiologiyali diareya, shu jumladan infeksion), isitma, ko‘p terlash, buyrak usti bezi gormonlari ishlab chiqarishning pasayishi va surunkali buyrak yetishmovchiligi poliurik bosqichi bilan birga keladi.
Bolalar, ayniqsa kichik yoshdagilar, kattalarnikiga qaraganda suyuqlikni yo‘qotishga ko‘proq sezgir. Bu bazal metabolizmning nisbatan yuqori darajasi, vaznga nisbatan kattaroq tana yuzasi va yuqori suv miqdori (kichik bolalarda 65% va kattalarda 60% dan ortiq) bilan bog‘liq.
Degidratatsiya juda xavfli holat bo‘lib, organlar ishida og‘ir yetishmovchilik va o‘limga olib keladi. Agar suvsizlanishning birinchi darajasi aniq klinik ko‘rinishga ega bo‘lmasa (kompensatsiya mexanizmlari tufayli), ikkinchi darajada kompensatsiya imkoniyatlari tugaydi (oliguriya, quruq teri va shilliq pardalar, subnormal qon bosimi, periferik qon aylanishining yetishmovchiligi va boshqalar), keyingi rivojlanish esa qon bosimining keskin pasayishiga, jiddiy elektrolitlar muvozanati va ongning buzilishiga, anuriyaga olib kelishi mumkin. Shuning uchun pediatr suvsizlanishning rivojlanishini boshlashi mumkin bo‘lgan sharoitlarda hushyor bo‘lishi kerak, terapevtik taktikani belgilashda ushbu jihatni hisobga olish va suvsizlanishning oldini olish uchun o‘z vaqtida eritmalarni buyurishi kerak.
Ba’zi elektrolitlarning organizm uchun ahamiyatini tushunmasdan turib, SG ni to‘liq tushunish mumkin emas (jadval). Yuqorida aytib o‘tilganidek, suv-elektrolit muvozanatning buzilishi murakkab muammodir, shuning uchun organizmning samarali regidratsiyasi nafaqat suvdan, balki suv-tuz eritmalaridan foydalanishni o‘z ichiga oladi. Bu yerda bolaning tanasida suvsizlanishning eng ko‘p uchraydigan sabablari keltirilgan, ularni suv-tuz eritmalarini o‘z vaqtida qo‘llash orqali oldini olish mumkin.
Bolalarda degidratatsiyaning eng keng tarqalgan sabablari
O‘tkir diareya
Bolalarda degidratatsiyaning eng keng tarqalgan sababi o‘tkir diareya bo‘lib, Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, 5 yoshgacha bo‘lgan bolalar o‘limining ikkinchi asosiy sababi hisoblanadi. Diareya – oldingi 24 soat ichida bo‘lganlarga nisbatan 3 yoki undan ko‘p shakllanmagan yoki suyuq axlat kelishi epizodlari; bunda 1 kun yoki undan ko‘proq vaqt davomida suyuq axlat kelishi epizod deb hisoblanadi, axlat normallashganidan keyin kamida 2 kun o‘tgach esa uning tugashi hisoblanadi. Ko‘krak suti bilan oziqlantiriladigan chaqaloqlarda tez-tez shakllangan yoki pastasimon axlatning kelishi diareya hisoblanmaydi.
Dunyo bo‘ylab har yili taxminan 1,7 milliard diareya holati qayd etiladi. So‘nggi o‘n yilliklar davomida
5 yoshgacha bo‘lgan bolalarda o‘tkir diareyadan o‘lim sezilarli darajada kamaydi: 2000 yilda 1,2 milliondan 2016 yilda 0,5 milliongacha. Ushbu tendensiyada davolashning samarali usullarini, ya’ni oral regidratatsiya va parhez terapiyasini (xususan, kasallik davrida emizishni qo‘llab-quvvatlash) joriy etish katta ahamiyatga ega. Barcha xalqaro va mahalliy tavsiyalardagi eng muhim xabar – regidratatsiyani kechiktirmaslik, asosiy kasallikning dastlabki belgilarida organizmning suv va tuz yo‘qotilishini to‘ldirishni boshlashdir.
O‘tkir ichak infeksiyalarida suv-tuz eritmalaridan foydalanish samarali, oddiy, arzon va bolaning ovqatlanishini to‘xtatishni talab qilmaydi.
O‘tkir respirator kasalliklar
Adabiyotlarga ko‘ra, o‘tkir respirator infeksiyalari bo‘lgan bolalarning 25-50 foizida SG buzilishi belgilari mavjud bo‘ladi. Organizmning degidratatsiyasi teri (haddan tashqari ko‘p terlash) va nafas olish yo‘llari (nafas olishning tezlashishi) orqali perspiratsion yo‘qotish, shuningdek, ishtahaning pasayishi fonida oziq-ovqat bilan suyuqlik iste’molining kamayishi natijasida yuzaga keladi. Yuqumli kasallikda katabolizmning faollashishi tufayli suvning ajralishi, u va unda erigan elektrolitlarning siydik bilan chiqishi ortadi. Bundan tashqari, energiya almashinuvining kuchayishi
| Jadval. Elektrolitlar va ularning organizm uchun ahamiyati (D. Krouford, 2018) | ||
|---|---|---|
| Funksiya | Norm (mmol/l) | Kundalik ehtiyoj (mmol/kg) |
| Osmos va osmolyarlikka sezilarli ta’sir ko‘rsatadigan asosiy hujayradan tashqari ion. Giponatriemiya (<135 mmol/l) ortiqcha suv iste’mol qilish yoki tuzni yo‘qotish, gipernatremiya (>145 mmol/l) suvni yetarli darajada iste’mol qilmaslik/yo‘qotish yoki ortiqcha tuz iste’mol qilish natijasida natijasida rivojlanadi. Bu ikki holat bolalar uchun jiddiy xavf katta tug‘diradi. Natriy yetishmovchiligi hujayralarning de-va repolyarizatsiyasining buzilishi bilan birga keladi va tutqanoq, apnoe va koma paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin. | 135-145 | 2-4 |
| Asosiy hujayra ichi ioni. Hujayra ichidagi konsentratsiyasi 140-150 mmol/l, hujayradan tashqarida bu ko‘rsatkich ancha past. Tanadagi kaliy darajasi buyraklar tomonidan va hujayralararo transport mexanizmi orqali tartibga solinadi. Kaliy darajasidagi og‘ishlar darhol tuzatishni talab qiladi, chunki ion yurak mushaklari ishida ishtirok etadi. | Erta tug‘ilgan chaqaloqlar – 4,5-7,2; to‘liq muddatli chaqaloqlar – 3,6-6,4; bolalar – 3,5-5,0 | 1-2 |
| Magniy va kalsiyning funksiyasi fosfatlar darajasi bilan chambarchas bog‘liq. Magniyning asosiy ahamiyati energiya almashinuvini, nerv impulslarini uzatish uchun natriy-kaliy nasosining ishlashini ta’minlashdir. | 0,6-1,0 | 0,07-0,2 |
| Ionning asosiy «saqlanish joyi» suyaklardir. Kichik miqdordagi kalsiy oqsil bilan bog‘langan yoki ion shaklida bo‘ladi. Faqat ionlangan kalsiy qon oqimini tark etishi va hujayra ichidagi jarayonlarda ishtirok etishi mumkin (fermentlarni boshqarish, membrana potensialiga ta’sir, neyronlarning qo‘zg‘aluvchanligi, mushaklarning qisqarishi, shu jumladan miokardning). Og‘ir gipokalsemiya (<1,75 mmol/l) tetaniya, laringospazm va umumiy tutqanoqlarga olib kelishi mumkin. | Umumiy – 2,1–2,7; ionlangan – 1,2-1,3 | 0,3 |
| U asosan hujayradan tashqari bo‘shliqda mavjud. Hujayra yaxlitligini saqlashda ishtirok etadi, osmotik bosim va suv muvozanatiga ta’sir qiladi, shuningdek kislota-ishqor holatini saqlashda rol o‘ynaydi. | Chaqaloqlarda – 96-111; bolalarda – 102–112 | Natriy bilan bog‘langan |
glyukoza va glikogen zahiralarning kamayishiga olib keladi va keton tanachalarining to‘planishi bilan birga kechadi. Shu nuqtai nazardan, o‘tkir respirator infeksiyalar bilan og‘rigan bolalarni davolashda suv-elektrolitlar disbalansi paydo bo‘lishining oldini olish va ketonemiyani tuzatish muhim ahamiyatga ega (S. A. Kramarev, 2019).
GRI bo‘lgan bolalarda suvsizlanishning oldini olish uchun pediatrlar ko‘pincha odatdagidan ko‘proq suyuqlik ichishni tavsiya qiladilar. Biroq, shifokorlar elektrolitlarsiz suv ichish paytida yuzaga keladigan suv intoksikatsiyasi kabi hodisani bilishlari muhimdir. Bu qondagi natriy darajasining pasayishi bilan birga kechadi, shish paydo bo‘lishi (hatto miyada) bilan tavsiflanadi. Shuning uchun suyuqlik yo‘qotishlarini to‘ldirishdan tashqari, elektrolitlar yetishmovchiligini (ayniqsa, natriy va kaliy) tuzatish kerak.
Asetonemik sindrom
Asetonemik sindrom (AS, asetonemik qusish sindromi, ketonemik sindrom, siklik qusish sindromi) qondagi keton tanachalari: aseton, asetoasetat va b-gidroksibutiratlarning uglevodlarning nisbiy yoki mutlaq tanqisligi va/yoki ketogen aminokislotalar va yog‘ kislotalari shakllanishining ustunligi fonida miqdorining ko‘payishi natijasida kelib chiqadigan simptomlar to‘plamidir. Birlamchi AS neyro-artritik diatezining klinik ko‘rinishidir. Ikkilamchi AS ning sabablari yuqumli va somatik kasalliklar, gipertermiya, operatsiyadan keyingi holatlar, turli xil genezdagi qusishlar.
AS dagi asosiy xavf metabolik asidoz bo‘lib, giperkapniyaga (giperventilyatsiya tufayli), tomirlarning torayishi va hujayralarning lipid membranalarining shikastlanishiga olib keladi. Markaziy asab tizimiga kirib, keton tanachalari miyadagi qusish markazini ta’sirlaydi. Bu patologik o‘zgarishlar moddalar almashinuvining kuchli buzilishiga, elektrolitlar muvozanatining buzilishiga, suvsizlanishga, intoksikatsiyaga, gemodinamik buzilishlarga, og‘ir hollarda esa ongning buzilishiga olib keladi.
AS bilan og‘rigan bolalarni davolashning asosiy yo‘nalishlari uning triggerlarini parhez orqali bartaraf qilish, regidratatsiya terapiyasi orqali suv tanqisligini to‘ldirish, medikamentoz davolash (enterosorbentlar, sedativ vositalar, qusishga qarshi preparatlar va boshqalar).
Bolalarda degidratatsiyaning qanday oldini olish mumkin
Har bir pediatr uchun shularni esda saqlash muhimki, bola organizmining suvsizlanishi asosiy kasallik belgilari paydo bo‘lgan paytdan boshlab (masalan, o‘tkir ichak infeksiyasi bilan diareyaning birinchi epizodidan yoki o‘tkir respirator infeksiya bilan isitma) sodir bo‘ladi, ammo kompensatsiya mexanizmlari ishga tushishi tufayli darhol yuzaga chiqmaydi. O‘z vaqtida ko‘rilgan choralar suvsizlanish rivojlanishining oldini olish va tananing SG ni tiklash imkonini beradi.
Fiziologik suv talabi Holiday Segar usuli yordamida hisoblanadi va bolaning tana vazniga bog‘liq:
- 1-10 kg – 100 ml/kg;
- 10,1-20,0 kg – 10 kg dan yuqori har bir kilogramm uchun 1000 ml + 50 ml;
- 20 kg dan ortiq – 20 kg dan yuqori har bir kilogramm uchun 1500 ml + 20 ml.
Suyuqlikning patologik yo‘qotilishida uning tanqisligini qoplash uchun suvga bo‘lgan ehtiyoj ortadi. Kasallikning dastlabki soatlaridan boshlab bolaga ko‘p miqdorda suyuqlik beriladi: o‘tkir diareyada, 2 yoshgacha bo‘lgan bolalarda – har bir bo‘shalishdan keyin 50-100 ml; 2 yoshdan 10 yoshgacha bo‘lgan bolalarda – har bir bo‘shalishdan keyin 100-200 ml; 10 yoshdan oshgan bolalarda – xohishga qarab. Tana haroratining oshishi suyuqlikka bo‘lgan ehtiyojning har 1 °C uchun 10 ml/kg ga oshishi bilan birga kechadi. Taxipnoe mavjud bo‘lganda, teri orqali suyuqlik yo‘qotilishi kuniga 5-20 ml/kg ga, kuchli terlashda – kuniga 5-25 ml/kg ga oshadi (S. A. Kramarev, 2019).
Ko‘pgina hollarda, bola organizmi suv bilan birga elektrolitlarni ham yo‘qotadi, shuning uchun suvsizlanishni o‘z vaqtida oldini olish uchun oddiy suv ichish ko‘pincha yetarli emas. Suv va elektrolitlar muvozanatini tezda tiklash uchun barcha kerakli elektrolitlarni (natriy, kaliy, kalsiy, magniy, xlor) o‘z ichiga olgan eritmalar mos keladi. ReO suvi shunday eritmalar qatoriga kiradi («Yuriya-Pharm» farmatsevtika kompaniyasi), uning tarkibida konservantlar, bo‘yoqlar yo‘q, yoqimli ta’mga ega, bu esa pediatriya amaliyotida ishlatiladigan mahsulotlar uchun muhimdir.
ReO suvi bolaning organizmida suyuqlik yo‘qotilishini va turli sharoitlar:
- qusish va diareya bilan kechadigan kasalliklar;
- terlashning kuchayishi;
- jismoniy yuklama yoki issiq paytda suyuqlik yo‘qotilishining ortishi va boshqalarda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan suvsizlanishning rivojlanishini o‘z vaqtida oldini olish uchun mo‘ljallangan:.
Shunday qilib, organizmning suvsizlanishi turli kasalliklarda yuzaga keladigan bolalarda keng tarqalgan patologik holatdir. Pediatr qanday hollarda organizmning suvsizlanishi xavfi borligini aniq tushunishi va suv-tuz eritmalarini o‘z vaqtida qo‘llash orqali uning rivojlanishiga yo‘l qo‘ymaslik kerakligini esda saqlashi kerak. ReO suvi – bu bolalarda ham, kattalarda ham suvsizlanish rivojlanishining oldini olish uchun optimal tarkibli va arzon suv-tuz eritmasi. Bemorni olib borishda uning oqibatlarini bartaraf etishdan ko‘ra, suvsizlanishning oldini olish choralarini ko‘rish maqsadga muvofiqdir.
Ilon Tsyupa tayyorladi